Datum: 02-10-2023
Utrecht heeft de ambitie om de komende jaren flink te bouwen in de bestaande stad. Wat gaat deze verdichtingsslag betekenen voor de identiteit van de wijken waar dit moet plaatsvinden? UU-masterstudent Human Geography, Bas Rensen deed voor AORTA onderzoek naar de bestaande gebiedsidentiteit van twee van deze wijken: Overvecht-Zuid en Lunetten. In gesprek met bewoners verkent hij welke kwaliteiten van de wijk de toekomstige gebiedsontwikkeling kunnen versterken.
Door: Bas Rensen
Utrecht is in trek. De verwachting is dat de bevolkingsgroei zich doorzet naar 471.000 inwoners in 2040 [1]. Waar in het verleden de grootste groei werd opgevangen in uitleglocaties aan de rand van de stad, richt de gemeente Utrecht zich tegenwoordig op inbreiding van de bestaande stad. De gemeente wil met name verdichten rond knooppunten waar wegen en OV samen komen. Deze knooppunten moeten gaan fungeren als nieuwe aanvullende stadscentra naast het bestaande historische centrum. Zo verandert Utrecht van een ´concentrische stad´ met één centrum, in een ´polycentrische stad´ met meerdere centra. Deze groeistrategie voor de stad is enige jaren terug vastgelegd in de RSU 2040 [2].
Het belang van gebiedsidentiteit
Utrecht staat dus aan de vooravond van een verdichtingsslag. Maar wat gaat dit betekenen voor de identiteit van de knooppunten? Anders dan bij uitbreiding is er bij inbreiding vaak al sprake van een bestaande identiteit en dynamiek in het gebied. Voor mijn afstudeeronderzoek aan de Universiteit Utrecht dook ik de afgelopen maanden in de belevingswereld van bewoners. Ik onderzocht de ‘ervaren stad’. Niet zoals die gepland is of gaat worden, maar zoals die nu is. Ik ging in gesprek met mensen op straat en met sleutelfiguren binnen de knooppunten Overvecht en Lunetten. Wat is de identiteit van deze gebieden? Wat ervaren zij dagelijks? Wat maakt het gebied van waarde volgens de bewoners? Door oog te hebben voor de bestaande gebiedsidentiteit wordt voorkomen dat nieuwe ontwikkelingen los komen te staan van de sociale, culturele en emotionele context van het gebied – ook wel placelessness genoemd door sociaalgeografen. Het vergroot de kans dat de knooppunten succesvol integreren in het Utrecht van 2040. Dit beeld van de gebiedsidentiteit is waardevol voor toekomstige gebiedspartijen die aan de slag gaan met deze knooppunten.
Werkwijze
Om de gebiedsidentiteit vanuit het perspectief van de bewoners in kaart te brengen onderzocht ik twee knooppunten uit de RSU 2040 met elk een compleet ander profiel: Overvecht-Zuid en Lunetten. Verspreid door beide gebieden nam ik in de periode van 3 mei tot 31 mei 2023 200 korte straatenquêtes af.
Locaties gebiedsinterviews Overvecht (links) en Lunetten (rechts)
Ik vroeg de bewoners om hun wijk in drie kenmerkende woorden te omschrijven, of ze een kenmerkende plek in de wijk hebben waar ze graag komen, en waarom ze in de wijk willen blijven wonen of niet. De uitkomsten van de interviews zijn geanalyseerd; welke thema’s komen vaak ter sprake en wat zijn de rode lijnen in de gebiedsidentiteit? Om te verifiëren of de terugkerende thema’s daadwerkelijk kenmerkend zijn voor het gebied heb ik aanvullend vier diepte-interviews gehouden met sleutelfiguren uit het gebied. Dit zijn mensen die vanwege hun grote netwerk in de wijk en hun actieve betrokkenheid een goed beeld hebben van wat er speelt in de wijk.
Overvecht (foto Bas Rensen)
Uitkomsten
Bij het ontrafelen van de gebiedsidentiteit kwamen voor Overvecht zes en voor Lunetten vijf kenmerkende thema’s naar voren. Ik ga kort in op enkele van deze thema’s; voor een volledige beschrijving verwijs ik naar het complete onderzoeksrapport.
Overvecht
De zes thema’s die volgens de respondenten de gebiedsidentiteit van Overvecht vormen:
- Groen & Rust
- Wijk van ‘bubbeltjes en dorpjes’.
- Fysiek zit de wijk goed in elkaar, de sociale structuur maakt het een uitdagende wijk om te wonen
- Verschillende belevingswerelden van een diverse/multiculturele samenleving
- Sterk uiteenlopende meningen over de wijk
- Verjonging
De waardering van het vele groen in de wijk komt misschien niet als een verrassing, maar er kwamen ook thema’s naar voren die minder vaak gehoord worden. Zo blijkt dat Overvecht vaak wordt ervaren als een diverse verzameling van kleinere ‘bubbeltjes en dorpjes’ die elk op hun eigen manier functioneren. Doordat elke sociale bubbel sterk naar binnen is gekeerd wordt Overvecht door de respondenten niet als één geheel ervaren. De bubbels zijn in veel gevallen ook te onderscheiden op basis van een eigen kenmerkende bebouwing en straatbeeld. Zo heeft de fijnmazigere laagbouw van de Operabuurt een volstrekt andere ruimtelijke uitstraling dan de stempelbebouwing rond de Theemsdreef. Een flink aantal bewoners geeft aan de bubbels als prettig te ervaren omdat ze zich er vertrouwd voelen:
“In het deel waar ik woon (Operabuurt) is heel veel onderling contact en zijn mensen echt betrokken. We hebben hart voor dit stukje van Overvecht.”
Vrouw 30+, Suze Noiretdreef.
Toch kunnen er kanttekeningen geplaatst worden bij deze fragmentatie van de wijk, omdat het tegelijkertijd een segregerende werking kan hebben. De inwoners uit de verschillende bubbels geven aan hierdoor in mindere mate in contact te staan met andere delen van de wijk.
Beeld van de verschillende bubbeltjes en verschillende bouwstijlen in Overvecht: Laagbouw, Hoogbouw, Hofjes etc. (foto Bas Rensen)
Een ander terugkerend thema is dat veel respondenten te spreken zijn over de fysieke opbouw van Overvecht vanwege het vele groen, de vele voorzieningen, de ruime woningplattegronden en de centrale ligging. Hiertegenover is echter vaak opgemerkt dat de sociale structuur Overvecht tot een uitdagende wijk maakt om te wonen. Vaak wordt benoemd dat mensen in kwetsbare situaties door het huisvestingsbeleid te veel op dezelfde plekken worden geconcentreerd. Een betere mix van vragende en dragende bewoners wordt aangedragen als mogelijke oplossing.
“Woningbouwcorporaties hebben heel lang een restrictie gehad dat ze echt alleen aan mensen mochten verhuren onder een bepaald inkomen en aan statushouders. Dit zijn geen mensen die problemen veroorzaken, maar als je ze allemaal bij elkaar plaatst heb je wel een lastige concentratie. Ik ken Overvecht nog van vroeger. Toen was er veel meer een gemêleerde bewoning. Het zou natuurlijk beter zijn om de flats weer zo in te delen dat er ook mensen worden geplaatst die sterker in het leven staan. Dat je een soort menging maakt.”
Sleutelfiguur, Overvecht
De verjonging van Overvecht wordt eveneens benoemd als kenmerkend thema. Inwoners valt bijvoorbeeld op dat de parken steeds beter worden gebruikt en dat dat er meer jonge mensen in de flats komen wonen.
Café in de plint van het nieuwe studentenwooncomplex The Cube in Overvecht (foto: Bas Rensen).
Lunetten
De honderd straatenquêtes in Lunetten brachten compleet andere thema´s aan het licht. Deze lieten zich terugbrengen naar vijf kenmerkende thema´s:
- Groen
- Dorp in de stad
- Gemêleerde inwonerspopulatie
- Sterke sociale structuur
- Moeilijke seniorendoorstroming
Om te beginnen kwam de waardering van het groen overweldigend naar voren in de reacties van de respondenten. Het groen in Lunetten is uniek doordat het sterk is opgezet vanuit eigen initiatief van de bewoners. Tot op de dag van vandaag is het groen voor een belangrijk deel in beheer van bewoners.
Lunetten, Park de Koppel (foto: Bas Rensen)
Verder voelt Lunetten aan als een dorp in de stad. Dit dorpse imago lijkt deels voort te komen uit de sociale structuur. Meerdere respondenten geven aan ‘iedereen te kennen’ in Lunetten. Iets wat vaak als een dorps kenmerk gezien wordt. Naast dat veel respondenten het dorpse karakter benoemen als positieve eigenschap van Lunetten waarderen bewoners ook de nabijheid van stadse voorzieningen.
Uit de antwoorden van de respondenten blijkt dat de belevingswereld tussen dorp en stad waarin Lunetten zich bevindt soms ook botsende verwachtingen oplevert wat betreft de beoogde rust en reuring in de wijk. Enerzijds zijn er inwoners met een dorpse insteek die het rustige en groene karakter van de wijk waarderen. Anderzijds zijn er meerdere respondenten die aangeven dat de wijk ‘saai’ is en dat er juist meer reuring zou mogen komen. De menging van dorpse en stadse mensen kan gezien worden als een typisch kenmerk van de identiteit van Lunetten.
Lunetten (foto: Bas Rensen)
Een ander kenmerk dat naar voren kwam is de gemêleerde inwonerspopulatie. In Lunetten wonen alle leeftijden door elkaar. Door de nabijheid van het Science Park wonen er veel studenten, in de groene woonerven wonen gezinnen en verspreid door de hele wijk veel ouderen. Kenmerkend voor Lunetten is dat veel mensen met een lichamelijke of geestelijke beperking of mensen met een ‘rugzakje’ de wijk nog gemêleerder maken aldus de respondenten. Over het algemeen wordt de grote diversiteit van de wijk als positief ervaren. Ze benoemen dat ze het mooi vinden dat ook zorgbehoevende mensen meekunnen in de maatschappij en dat op deze manier verschillende groepen zich aan elkaar kunnen optrekken.
“Lunetten is een goede leerschool voor kinderen want je komt hier alle mensen uit de maatschappij tegen.”
Man 30+, Walcheren
Verder kwam ook de sterke sociale structuur in de wijk vaak naar voren. Ook dit wordt deels teruggevoerd op het dorpse karakter, maar ook de kenmerkende ‘bloemkoolstructuur’(woonerven) van Lunetten zou onderling contact stimuleren. Inwoners van Lunetten zetten zich graag in voor de vele initiatieven die in de wijk worden georganiseerd.
Ieder blok heeft hier een binnentuin. Hier vindt erg veel onderling contact plaats tussen alle buren.”
Man 50+ , Salland
De respondenten benoemden ook de mindere kanten van Lunetten. Zo was de overlast rond het winkelcentrum een vaak terugkerend thema en ook de moeizame doorstroming van senioren in de wijk. Hierdoor geven veel respondenten aan de wijk noodgedwongen te zullen moeten verlaten. We zien dat het ontrafelen van de identiteit van Lunetten ook kansen voor de verdichting met zich meebrengt:
“Ik maak me wel zorgen over de opties met betrekking tot ouderenwoningen. Hopelijk kan de nieuwbouw bij het station hier iets in betekenen.”
Vrouw 60+, Oude Liesbosweg
Omgeving station Lunetten (foto: Francis Olislager).
Hoe verder?
Het onderzoek in Overvecht en Lunetten heeft waardevolle inzichten opgeleverd over de gebiedsidentiteit van beide wijken vanuit het perspectief van bewoners. De vele gesprekken hebben daarnaast concrete behoeftes aan het licht gebracht, zoals de behoefte aan meer seniorenwoningen in Lunetten en het beter mixen van woningen van vragende en dragende bewoners in Overvecht.
Hoe kunnen de resultaten gebruikt worden door gebiedspartijen bij de toekomstige verdichtingsplannen? Hiervoor doe ik verschillende aanbevelingen in het onderzoek [3]. Wanneer gemeente, ontwikkelaars en ontwerpers zich bewust zijn van de gebiedsidentiteit kunnen plannen gemaakt worden die beter aansluiten bij de wijk en daarmee een effectievere gebiedsontwikkeling realiseren.
Een belangrijk inzicht op procesniveau is dat het op zeer laagdrempelige wijze mogelijk is waardevolle informatie bij bewoners op te halen. Het toont aan dat participatie niet altijd grootschalig of ingewikkeld aangepakt hoeft te worden. Er worden vaak grote bewonersavonden georganiseerd om meningen op te halen, of online tools ingezet om informatie bij bewoners op te halen. Dit kan waardevolle inzichten opleveren, maar de charme en kracht kan ook in een ´simpel´ gesprek op straat zitten. Je bereikt een diversiteit aan inwoners die wellicht niet op uitnodiging naar een bewonersavond zouden komen en het geeft de planningswereld daarnaast een menselijker gezicht wanneer een ambtenaar, een architect of stedenbouwer wegkomt van de spreekwoordelijke tekentafel en het gesprek spontaan aan gaat op straat. Mijn advies is dan ook: ga meer de straat op!
Ter afbakening zijn voor dit onderzoek slechts twee knooppunten gekozen als onderzoeksgebied. De resultaten van dit onderzoek bieden antwoorden op de vraag hoe je succesvol kunt voortbouwen op een bestaande gebiedsidentiteit en zetten daarmee aan tot eenzelfde onderzoek naar de overige knooppunten. De knooppunten Cartesiusdriehoek, Leidsche Rijn Centrum, Papendorp, Westraven, Rijnsweerd en het Utrecht Science Park staat dezelfde verdichtingsopgave te wachten. Wat is de unieke identiteit van deze gebieden? Wat maakt deze gebieden uniek? Zoals uit dit onderzoek is gebleken, liggen de verhalen op straat.
Heb je vragen naar aanleiding van dit onderzoek, of wil je meer weten? Neem dan contact op met aorta@aorta.nu; t.a.v. Bas Rensen
[1] Afdeling Onderzoek & Advies, Bevolkingsprognose 2021, Gemeente Utrecht. (2021).
[2] U-Reka, Gemeente Utrecht, Vaststellen Utrecht Dichtbij: de tienminutenstad; Ruimtelijke Strategie Utrecht 2040 – U-reka Gemeente Utrecht
[3] Bas Rensen, Bouwen op knooppunten, master thesis 4 augustus 2023.