Datum: 13-02-2015
Halve Maan, Luchtfoto: Siebe Swart
Tekst: Maurice Hengeveld
Op zoek naar een voorbeeldgebied om de uitkomsten van het onderzoek Utrecht Groen & Gezond te kunnen toetsen kwam Aorta uit bij ‘De Halve Maan’, het naoorlogse deel van Oog in Al. Deze driehoekige wijk tussen het Amsterdam-Rijnkanaal en het Merwedekanaal werd destijds gebouwd voor de middenstander en voor de arbeider, voor de bejaarde, voor het grote en het kleine gezin, zelfs voor het onvolledige gezin, voor autobezitters en voor personeelsleden. Bij de bouw van ‘De Halve Maan’ stond de wijkgedachte centraal, een netwerk van buurten met veel ruimte en groen, met alle voorzieningen op loopafstand én levensloopbestendig. Waar die wijkgedachte anno 2015 uit beeld lijkt bieden actuele ontwikkelingen weer perspectief!
Naar een beter stadsklimaat
Met de eind 2014 gepresenteerde publicatie ‘Utrecht Groen & Gezond‘ maakte Aorta een eerste stap naar een groenere en gezondere stad. Daarin wordt verkend wat dat betekent voor de inrichting van de stad (ontwerp), welke partijen daarin zouden kunnen acteren (rollen) en hoe dat betaald wordt (kosten en baten). De inrichting van de stad kan bijdragen aan een gezonde leefstijl, het leefcomfort van de bewoners en de aanpassing aan de klimaatveranderingen. Centrale vraag daarbij is op welke wijze de inrichting van de openbare ruimte kan bijdragen aan de preventieve gezondheidszorg en het verminderen van extreme klimaatscenario’s. In de publicatie werd aan de hand van drie schaalniveaus uitgewerkt welke stappen nodig zijn, te weten de stad, wijk en straat. De resultaten tonen aan dat stedelijk groen op alle schaalniveaus het Utrechtse stadsklimaat aanzienlijk verbetert en daarmee bijdraagt aan het leefklimaat en de leefomgeving van mensen in de stad. Op zoek naar een voorbeeldgebied om de uitkomsten van het onderzoek te kunnen toetsen kwam Aorta uit bij ‘De Halve Maan’, het naoorlogse deel van Oog in Al. Daar werkt een groep ontwerpers sinds begin dit jaar, in gesprek met gemeente, corporaties en bewoners aan ideeën voor het gebied.
Naoorlogse wijk
Al in 1920 werd gestart met de aanleg van de Utrechtse woonwijk ‘Oog in Al’, ontwikkeld voor middenstanders, zoals ambtenaren en onderwijzers. ‘De Halve Maan’ – de driehoekige wijk tussen het Amsterdam-Rijnkanaal en het Merwedekanaal – is het naoorlogse deel van Oog in Al. De naam verwijst naar een boerderij die bij de Hommelbrug over de Leidsche Rijn heeft gelegen. De eerste bebouwing aan de westzijde van de Lessinglaan-Haydnlaan is al voor WOII begonnen. Het Militair hospitaal werd al in 1938 aanbesteed en tijdens de oorlog is de bouw door de Duitsers afgemaakt. Het huidige Zorghotel De Wartburg opende haar deuren ook tijdens de oorlog (1942), maar pas begin jaren ’50 werden weer nieuwe woningen gebouwd: voornamelijk laagbouw opgetrokken uit baksteen met een kap. Vanaf het Herderplein is de buurt opgezet volgens de principes van het Nieuwe Bouwen met de portieketage bouw – in voornamelijk noord zuid richting – en de open stempel- en strokenverkaveling als voornaamste kenmerken. Rosenthal’s Bouwbedrijf bouwde aan de Noltheniusstraat 26 drive-in eensgezinswoningen en voormalig Levensverzekeraar Utrecht bouwde aan de Lessinglaan flats voor haar werknemers.
Wijkgedachte
Bij de bouw van de Halve Maan stond de wijkgedachte centraal: een stedenbouwkundige theorie die gebruikt werd voor het ontwerp van steden tijdens de wederopbouwperiode na de Tweede Wereldoorlog. Uitgangspunt daarbij is decentralisatie van de stad. Volgens de wijkgedachte is het leven van mensen hiërarchisch in te delen rondom verschillende sociale groepen op verschillende schalen. Een wijkeenheid met een wijkcentrum zou moeten bestaan uit 20.000 mensen, bestaande uit buurten met elk een buurtcentrum. Een belangrijke aanname in dit systeem is dat een buurt gelijk is aan een dorp. Een grote stad, te onoverzichtelijk om in te wonen, zou daarom beter kunnen bestaan uit een netwerk van buurten zoals die samen in wijken een stad vormen. Voor de wijkgedachte is het belangrijk dat inzichtelijk blijft wat de ruimtelijke eenheden zijn in de stad. Aan de stedenbouwkundige opzet van de wijk is dan ook vaak duidelijk af te lezen waar de verschillende geledingen zijn geplaatst. In het boek ‘De stad der toekomst, de toekomst van de stad‘ (1946), een stedenbouwkundige en sociaal-culturele studie over de groeiende stadsgemeenschap, zetten ir. Bos en ir. Willem van Tijen hun visie op de wijkgedachte en een levensbestendige wijk uiteen.
Veranderende tijden
Waar de wijkgedachte lange tijd leidend was binnen de wijk kwam daarin eind jaren tachtig, begin jaren negentig langzaam aan verandering. De wijk Halve Maan transformeerde tot een ‘echte arbeiderswijk, een volksbuurt’ met een steeds gemêleerdere bevolkingssamenstelling. Met 2.870 inwoners, veel sociale woningbouw, een verouderd woningbestand en dus lage woonlasten nam het aantal lage inkomens toe. Hoewel daarmee niet beschouwd als een probleemwijk, zat de wijk daar begin deze eeuw wel dicht tegenaan. Als in 2007 de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) wordt ingevoerd worden gemeenten verantwoordelijk voor het stimuleren van inwoners om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor hun leef- en werkomstandigheden, dus ook hun buurt en hun buren. In samenhang met de WMO wordt ook het innovatieproject Wijkonderzoek en Kennisontwikkeling (WOK) gestart. Vanuit de Hogeschool Utrecht wordt gestart met teams in diverse wijken in het land waaronder Halve Maan. De eerste interesse om een WOK-team te starten in Halve Maan kwam destijds van diverse instellingen en het wijkbureau (gemeente Utrecht), maar het initiatief startte uiteindelijk vanuit de voormalige welzijnsorganisatie Portes.
Integrale buurtaanpak
Centrale thema’s in Halve Maan waren – net als in veel andere naoorlogse wijken en buurten in Nederland – leefbaarheid, luchtkwaliteit, groenvoorzieningen en het verkeer. Het idee was om buurtgericht innovatieve aanpakken ontwikkelen, waar welzijn, zorg en veiligheid in elkaar overlopen. Inmiddels heeft zich dat vertaald in een integrale buurtaanpak met een inzet op woningverbetering, sociale programma’s, veiligheid. Volgens het ‘Werkplan2015’van sociaal makelorganisatie Me’kaar – voortgekomen uit Portes – participeren woningcorporatie Mitros, Jongerenwerk Utrecht (JoU), politie en gemeente samen met Me’kaar in een Buurtaanpak voor Halve Maan Noord. Me’kaar richt zich onder meer op het versterken van netwerken rondom bewoners van woningen van Mitros en de buurtnetwerken die betrokken zijn bij de (her)inrichting van de buitenruimten. Sociaal makelaars zullen via een alternatieve aanpak ondersteunen bij het bereiken van groepen die langs de normale weg niet bereikt worden. Mitros wil graag met bewoners en partners in de wijk nadenken over een goede invulling van de winkelstrip bij het Herderplein op langere termijn. Me’kaar geeft vorm aan een traject waarin alle betrokkenen een inbreng hebben in deze nieuwe invulling.
Fietsbrug / Ontwerp Uytenhaak, NEXT architects, B+B, Arup, Pieters
Fietsbrug ARK
Met de herinrichting van de openbare ruimte, de geplande renovaties van woningen en de uitbreiding van de groene zones langs het Amsterdam-Rijnkanaal krijgt de wijk Halve Maan momenteel een nieuwe stedelijke betekenis. En dan is er nog de komst van de fietsbrug over het kanaal vanaf het Victor Hugoplantsoen, waar juli 2014 een definitief ontwerp voor werd vastgesteld. De Fietsbrug Amsterdam-Rijnkanaalzal samen met de fietsroute vanaf de brug tot en met de Muntbrug onderdeel vormen van een comfortabele fietsverbinding tussen Leidsche Rijn en de binnenstad. Ook vorig jaar is een start gemaakt met voorbereidende werkzaamheden, zoals het bouwrijp maken van de omgeving en het slopen van een deel van een van de huidige schoolgebouwen van de Openbare Basisschool (OBS) Oog in Al. Binnen het Integraal Programma van Eisen ‘Fietsroute door Oog in Al’ wordt de route onderdeel van enerzijds het plantsoen en anderzijds van de school om uiteindelijk los te laten komen van de grond. De bouwstart is gepland voor de eerste helft van 2015.
Een bijzondere kennismaking
Veel ontwikkelingen tegelijk dus momenteel in Halve Maan, dat als kleinschalige wijk voor veel Utrechters nagenoeg onbekend terrein is. Wijkbewoners daarentegen waarderen naast de kleinschaligheid ook de bijzondere architectuur. De architectuurhistorische kenmerken en de waarde van de naoorlogse bouw in de wijk is beschreven in de cultuurhistorische rapportage ‘De Halve Maan‘ uit 2009. Dit stagerapport is onderdeel van een grotere stedenbouwkundige inventarisatie van de tien naoorlogse wijken in Utrecht, te weten Hoograven, Kromme Rijn, Kanaleneiland, Overvecht, Halve Maan, Majellapark/Vleutense Weg, Nieuw Zuilen, Tuindorp Oost/West, Pijlsweerd en Lauwerecht. Een bijzondere kennismaking voor wie dat leuk vindt en een uniek stuk historie rond stedelijke ontwikkeling aan de westkant van Utrecht vanaf de jaren ’30 in de vorige eeuw. Tevens plaatst het de hernieuwde aandacht en veelbelovende plannen voor Halve Maan in een breder perspectief. Aorta onderzoekt momenteel in het programma ‘Een groene gezonde wijk‘ welke invloed groen kan hebben op de leefbaarheid, gezondheid en het ontmoeten in de wijk. De term wijkgedachte zou daarmee zomaar weer een nieuwe lading kunnen krijgen!
Maurice Hengeveld is freelance tekstschrijver-redacteur-journalist en tevens als pr/communicatiemedewerker verbonden aan het gebiedsproject Meer Merwede. Hij werkte voorheen als hoofdredacteur bij DUIC.nl en als coördinator pr/communicatie bij De Kargadoor. Maurice richt zich voornamelijk op storytelling, brand journalism en web content strategie en schrijft graag over zijn stad: Utrecht.