Datum: 11-11-2016

Samen met Amsterdam, Den Haag en Rotterdam wil Utrecht de circulaire economie versnellen. Recent riepen de vier grote steden daartoe het Rijk op om in het Rijksbrede programma ‘Circulaire Economie’ concrete maatregelen en kaders op te nemen.

Tekst: Maurice Hengeveld

De G4 bieden de stedelijke omgeving aan als proefgebied voor circulaire gebiedsontwikkeling, circulair bouwen en transformeren alsmede circulaire bedrijvigheid. Toevallig zijn twee circulaire initiatieven al enige tijd bezig om hun plannen te realiseren: het Hof van Cartesius en UCo (Utrecht Community). Brengen de gemeentelijke ambities rond circulair bouwen hun plannen verder op weg?

Nieuw tijdperk
‘Groeiende grondstof schaarste, reductie van broeikasgassen maar zeker ook economische kansen maken de transitie naar een biobased economy noodzakelijk’, aldus Henk Kamp. Op 14 april 2016 opende de minister van Economische Zaken het eerste biobased huis tijdens de Innovation Expo in Amsterdam. Ook op de Fabcity Campus, gekoppeld aan de EU2016, hadden dergelijke, dikwijls nog ‘tiny houses’ een prominente plek. Een nieuw tijdperk komt in beeld en termen als duurzaam, energieneutraal, energieopwekkend, off-grid en circulair komen steeds vaker voorbij. Medio september dit jaar presenteerde het Ministerie van Infrastructuur en Milieu het Rijksbrede programma ‘Circulaire Economie: Nederland circulair in 2050’, dat zich richt op de ontwikkeling en realisatie van een circulaire economie voor 2050. Daarbij wordt ook ingezoomd op mogelijke regionale en lokale veranderroutes. Wat er op dat gebied al speelt in de regio Utrecht bleek uit de december 2015 door het Utrecht Sustainability Institute (USI) gepresenteerde verkenning ‘Op weg naar Cirkelregio Utrecht’. In vervolg op het TNO-rapport ‘Kansen voor een circulaire economie in Nederland’ uit 2013 vormde die verkenning de opmaat om onder het mom van ‘learning by doing’ samen met marktpartijen, kennispartners en waar mogelijk inwoners van de regio concreet aan de slag te gaan met circulaire kansen voor de cirkelregio.

G4 gaan voor circulair
Utrecht zet in op een circulaire economie’. Dat was de kop boven een artikel op DeStadUtrecht.nl afgelopen 2 oktober. Wellicht als vervolgstap op de hierboven geschetste ontwikkelingen gaat Utrecht samen met Amsterdam, Rotterdam en Den Haag nadrukkelijk inzetten op een circulaire economie. Daartoe hebben de vier grote steden een ‘position paper’ opgesteld waarin ze als reactie op het Rijksbrede programma het Rijk onder meer oproepen om concrete(re) maatregelen te nemen om de overgang naar een circulaire economie te realiseren. Bijvoorbeeld door het belastingstelsel te ‘vergroenen’ en bouwpartijen verantwoordelijk te maken voor de circulaire prestaties van het gebouw. De G4 gaan actief kennis en ervaring met elkaar en het Rijk delen en specifieke innovatietrajecten uitvoeren. Zo gaan ze afval zoveel mogelijk hergebruiken zodat de steden op den duur geen afval meer produceren. Ook wordt circulair inkopen de nieuwe standaard en wordt (in de regio Utrecht) gewerkt aan circulair bouwen. De stedelijke omgeving zal daarbij worden ingezet als proefgebied voor circulaire gebiedsontwikkeling en bedrijvigheid gericht op circulair bouwen en transformeren, onder andere door nieuwe gebouwen zoveel mogelijk demontabel en flexibel te produceren. Zo heeft Utrecht de bedoeling om van het Werkspoorkwartier een toonaangevend vestigingsgebied te maken met creatieve, circulaire maakbedrijven.

Werkspoorkwartier als icoonproject
Over de ontwikkelingen in het Werkspoorkwartier publiceerde Aorta recent een uitgebreid artikel. Daarin kwam onder andere het project ‘Circulair Werkspoorkwartier’ voorbij, een samenwerking met het USI en de Hogeschool Utrecht. Binnen het netwerk Utrecht Cirkelstad is daarbij ingezet op onderzoek naar het verkrijgen van subsidie vanuit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling om in 3 jaar tijd het Werkspoorkwartier tot icoonproject te realiseren gericht op het circulaire vestigingsklimaat. Ook de plannen voor realisatie van het Hof van Cartesius kwamen in het artikel aan bod, een organisch groeiende proeftuin voor de circulaire economie in Utrecht. Een plek voor startende innovatieve ondernemers in de creatieve maakindustrie die zich spiegelen aan de principes van de circulaire economie. Het Hof van Cartesius, een initiatief van Charlotte Ernst – Stedelijke Strategie in samenwerking met LINT landscape architecture, was in mei 2014 het winnende plan in de Open Call van de Gemeente Utrecht voor pioniers om samen de Vlampijpzone en daarmee het Werkspoorkwartier op de creatieve kaart in Utrecht te zetten. Voor ontwerp van de paviljoens, die huurders zelf moeten afbouwen met hergebruikt materiaal, is inmiddels Rhaw Architecture aan het team toegevoegd.

Het Hof van Cartesius
Vandaag een fijn en constructief gesprek in het Stadskantoor met ambtenaren Circulair, Ruimtelijke Ontwikkeling en de Gebiedsmanager. Met zijn allen een stapje terug gedaan en gekeken naar het totaalconcept van Het Hof van Cartesius. Samen besproken welke stappen een ieder kan zetten om tot realisatie te komen van Het Hof en afspraken gemaakt… En dat mag ook gezegd worden!’ Dat viel 1 september te lezen op de Facebookpagina Hof van Cartesius. Een positief bericht nadat slechts een week daarvoor het proces nog leek te haperen. Een lange adem en vallen en opstaan lijkt al geruime tijd het scenario voor de realisatie van dit bijzondere plan. Dat wordt zonder aarzeling bevestigd tijdens een gesprek met Charlotte Ernst en haar zus Bianca Ernst, sinds enige tijd zakelijk leider bij het Hof. Charlotte: ‘We zetten ons niet alleen in voor de realisatie van ons eigen initiatief, maar ook voor de ontwikkeling van het Werkspoorkwartier tot circulaire hub in de stad. Dat is beide voor een groot deel nog missiewerk omdat, alle gemeentelijke ambities en visies ten spijt, begrippen als duurzaam en circulair nog lang niet bij iedereen op het netvlies staan.’

Diffuus begrip
Binnen de gemeente, maar zeker niet alleen daar, blijkt de circulair economie vooralsnog een enigszins diffuus begrip. ‘Ook ambtenaren zijn nog zoekende naar hoe daar mee om te gaan’, stelt Charlotte. ‘Weliswaar zijn er breed gedeelde en rijkelijk gecommuniceerde ambities en visies, maar die vertalen zich nog lang niet altijd in concreet en/of faciliterend beleid. En zelfs als er beleid is vastgesteld resulteert dat nog niet altijd in een zichtbare toepassing daarvan!’ Bianca vult aan: ‘Wat bijvoorbeeld niet helpt is dat er bij de gemeente soms nog onvoldoende wordt samengewerkt. Totaalplannen vallen dikwijls onder verschillende portefeuilles en moeten steevast langs verschillende afdelingen. Dat maakt het lastig om tot goede werkbare afspraken en voorwaarden te komen.’ Het spreken van de juiste taal enerzijds en het treffen van de juiste contactpersoon binnen de gemeente zijn daarbij ook belangrijk. Charlotte: ‘Bevlogen pioniers zijn ook binnen het gemeentelijk apparaat meer dan nodig – en zeker ook aanwezig – om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen en experimenteerruimte te creëren. Er wordt weliswaar veel gesproken over duurzaamheid en circulaire economie, maar concreet gebeurt er nog onvoldoende.’

Voldoende potentie
Gelukkig worden er inmiddels wel degelijk stappen vooruit gezet in het complexe proces rond de realisatie van Het Hof. Recent presenteerden de initiatiefnemers zichzelf aan de stad met een ‘Open Hof’ tijdens de Duurzame Week Utrecht. De ruim 100 bezoekers konden er op de toekomstige locatie kennismaken met wat inmiddels een groeiende community is van ruim 20 dynamische en ondernemende partijen met een passie voor circulair. Bianca: ‘Het was een mooie kick-off met een fijn gemengd publiek van jong, oud, bewoners, geïnteresseerde Utrechters, ondernemers en creatieven. En we lanceerden die dag ook onze nieuwe informatieve website en een frisse nieuwe flyer. Spread the word is eigenlijk al langere tijd, maar zeker nu het motto. We hebben nog plek voor betrokken ondernemers die een werkruimte, atelier of studio in het groen zoeken, die passen binnen de doelstellingen en die samen met andere betrokken partijen en initiatieven actief willen meebouwen aan ons Hof in Werkspoorkwartier. Wat nu nog een braakliggend stuk grond is aan de Vlampijpstraat heeft voldoende potentie om uit groeien tot een circulaire, groene, collectieve verbindende plek die invulling geeft aan de gemeentelijke ambities.’

Beeld: http://www.zecc.nl/nl/Projecten/project/2010/Herbestemming-Wagenmakerij-Utrecht

Utrecht Community
Een ander, tot nu toe minder bekend, project op het gebied van duurzaam bouwen en ondernemen is UCo. UCo staat voor de Utrecht Community: pioniers voor innovatie en duurzaam ondernemerschap. Samen met de NS is de ambitie opgepakt om in dit project een oud monumentaal pand aan de 2e Daalsedijk energieneutraal, CO2 neutraal, afval loos en water-neutraal te maken. Al sinds 2014 werkt UCo concreet aan de transformatie van een voormalige NS-loods tot flexibele nieuwe werkruimte voor een community van circa 150 duurzame ondernemers. Op de frisse website is alleen nog algemene informatie terug te vinden over het plan en de ambities, geen nieuwsitems over de ontwikkelingen. Een bericht van 10 juli op de Facebookpagina verraad wel iets van het proces achter de plannen. ‘Een monumentale loods duurzaam verbouwen kost tijd. NS Vastgoed, Averesch en UCo werken en leren samen. We gaan iets later open, november, dus nog even geduld…’ Dat maakt benieuwd naar de huidige stand van zaken. Tijdens een gesprek met Mirjam Schmüll en Michiel van der Vight van Except – een co-operatief van experts en entrepreneurs in duurzame ontwikkeling en initiator van de plannen – blijkt dat november is verschoven naar 1 februari 2017 omdat de planning en begroting van de laatste bouwfase extra tijd vergde.

Ook een icoonproject
Ooit zat er de Koninklijke Nederlandsche Fabriek voor Werktuigen en Spoormaterieel. Op het terrein dat, inmiddels bekend onder de projectnaam Wisselspoor, aan de vooravond staat van een transformatie tot stoere nieuwe stadswijk staat de voormalige NS-loods waar UCo zal neerstrijken. Hoewel nog volop in verbouwing is nu al zichtbaar dat de community straks over een schitterende, flexibele werkruimte beschikt. ‘En duurzaam’, stelt Schmüll, die als projectleider zowel de duurzaamheid als de sociale impact van UCo vanuit Except bewaakt. ‘Door de gemeente Utrecht omarmt als icoonproject op het gebied van duurzaam en (deels) circulair bouwen en ondernemen ondervindt de voortgang van de indrukwekkende transformatie vanuit diezelfde gemeente wel eens vertraging. ‘Niet zozeer omdat de gemeente dwars ligt’, stelt Van der Vight nadrukkelijk, ‘maar meer omdat men alle aspecten van wet- en regelgeving moet naleven en daardoor soms wat voorzichtig omgaat met het verstrekken van vergunningen of aanpassen van het bestemmingsplan. Maar soms ook om redenen die je van buitenaf niet begrijpt.’

Kostbare hobbel
‘Zo heeft de gemeente bijvoorbeeld 6 weken de tijd om te reageren op een vergunningaanvraag en kan zij deze periode zonder opgaaf van reden met 6 weken verlengen. Daar kan een goede reden voor zijn en uiteraard kan en mag je er nooit vanuit gaan dat je vergunning zondermeer wordt toegekend. Als je echter voorafgaand aan de vergunningaanvraag extra tijd investeert in één-op-één afstemming met de gemeente, rekening houdt met alle toetsingscriteria en iedereen aangeeft zijn best te willen doen om de aanvraag binnen 6 weken af te handelen (omdat het bouwteam klaarstaat!), dan is het wel zuur als je na 6 weken te horen krijgt dat het nog 6 weken gaat duren, zonder opgaaf van een reden. En dat terwijl er in de tussentijd geen reactie is of communicatie omtrent de voortgang. Dat maakt het onmogelijk om je bouwproces af te stemmen op de –op zich begrijpelijke– procedures. Een praktische, maar ook zeer kostbare hobbel. De aannemer zet het zijn mensen dan op andere projecten in. In ons geval liep de planning hierdoor zomaar 3 maanden uit. De gemeente heeft twee petten: stimuleren en handhaven. Er zijn best nog verbeterpunten om die twee rollen goed op elkaar af te stemmen. Het zou bijvoorbeeld fijn zijn als samenwerking en risico’s afbouwen in de handhavingsprocedures zou leiden tot een beter te plannen en te voorspellen traject.’

Gemeenschap bouwen
Zowel Schmüll als Van der Vight geven aan graag te focussen op het einddoel – enerzijds de renovatie en anderzijds het opzetten van de werkcommunity – in plaats van op de onvermijdelijke hobbels en soms ‘stroperigheid’ in het proces. Met de verbouwing nog volop gaande zijn de eerste community-leden inmiddels (actief) betrokken en na een lange periode van intern gericht bezig zijn breekt voor UCo nu de tijd aan meer naar buiten te treden. Duurzame pioniers worden dan ook nadrukkelijk opgeroepen om mee te doen binnen de community. Schmüll: ‘Daarbij wordt vanzelfsprekend wel kritisch gekeken naar wie er binnen het concept past. Met zo’n 17 jaar ervaring in het bouwen en managen van sterke communities is de kennis van Except daarin een belangrijke pijler. Ook de steun vanuit de gemeente (met name  Utrecht City in Business speelt een prominente rol) en vanuit de NS (die mee investeert in de kosten) is onmisbaar. Beiden worden enorm gewaardeerd. Er zijn dus best verbeterpunten, maar laat duidelijk zijn dat we vooral positief zijn over de rol van de gemeente in ons initiatief. We gaan dan ook graag gericht meer nieuwe verbindingen aan om samen te ondernemen, te leren, projecten te ontwikkelen en een gemeenschap te bouwen die werkt aan een duurzame samenleving.’

Tandje bijzetten
Twee aansprekende voorbeelden van bevlogen initiatiefnemers die zich, voorbij ambities en visies, met een voelbare passie als pioniers inzetten voor een concrete invulling van het begrip circulaire stad. Waar projecten als Cirkelregio Utrecht en oproepen als die vanuit de G4 voor de buitenwacht niet verder lijken te komen dan dat overheden en instituties met elkaar rondjes draaien om de noodzakelijke transitie, zijn het Hof van Cartesius en Utrecht Community daar as we speak concreet mee aan de slag. Op zowel Utrecht.nl als op CU2030.nl levert de zoekterm ‘circulair’ vooralsnog helaas nog weinig tot geen zoekresultaten op terwijl daarover (ook) vanuit de gemeentelijke ambities genoeg valt te melden. Een tandje bijzetten in gerichte communicatie is dan ook meer dan gewenst. Googlen op ‘Stationsgebied Utrecht circulair’ levert bijvoorbeeld een link op naar het, mede door de gemeente Utrecht georganiseerde, seminar circulaire bouw  eind september in het Stadskantoor. Voorbeeldprojecten die daar voorbij kwamen waren de tijdelijke rechtbank in Amsterdam, de maritieme sector in regio Drechtsteden en Rijkskantoor de Knoop in Utrecht. Het was een mooie gelegenheid geweest om ook lokale pioniers als het Hof en UCo te presenteren. Ze hadden er als Utrechtse icoonprojecten zeker niet misstaan!


Maurice Hengeveld is freelance tekstschrijver-redacteur-journalist en tevens als pr/communicatiemedewerker verbonden aan het gebiedsproject Meer Merwede. Hij werkte voorheen als hoofdredacteur bij DUIC.nl en als coördinator pr/communicatie bij De Kargadoor. Maurice richt zich voornamelijk op storytelling, brand journalism en web content strategie en schrijft graag over zijn stad: Utrecht.